Morgue chocolates

De penis is trots opgericht en ziet er gezond en levend uit. Anders is het om een door een kogel beschadigd oor of een met grote steken dichtgenaaid deel van een mannenborst - zichtbaar dode lichaamsdelen - in chocolade afgebeeld te zien en daar de gedachte van consumptie aan te wijden. Deze en andere zoetigheden in de vorm van een gehavend detail van een mensenlichaam zijn vervaardigd door de Amerikaanse kunstenaar Stephen Shanabrook. Zijn serie Morgue chocolates uit 1993/94 bestaat uit vier delen: unidentified (ongeïdentificeerd), evisceration of waited moments (ontleding van afwachtende momenten) en twee werken onder de titel Halycon nest (de mythische vogel Halycon legt zijn eieren op een nest op de open oceaan; halycon is tevens de merknaam van een Amerikaanse slaappil.)

De werken ‘unidentified` en ‘evisceration of waited moments` zijn bonbondozen waarin een variëteit aan chocolade lichaamsdetails liggen uitgestald, een enkele in een gekleurd glimmend bonbonpapiertje verpakt. Lichaamsdelen die wonden en littekens vertonen of die opengesneden zijn door een patholoog-anatoom en met grote steken weer dichtgenaaid.

De dozen ‘halycon nest` tonen 32 identieke ogen van chocolade waarvan de helft verpakt is een paars bonbonpapiertje. In de ene doos zijn de oogleden gesloten, in de andere wijd geopend. ‘Morgue chocolate` is wat de naam zegt: chocolade uit het mortuarium. Shanabrook heeft afdrukken gemaakt van overledenen in mortuaria in Amerika en Rusland en deze vervolgens in chocolade gegoten. Wat een foto niet kan overbrengen, en wat onmisbaar is wil men een totaalindruk krijgen, is de sterke reuk die van de objecten afkomt. De zoete, indringende geur van chocolade. Het maakt de inhoud van de dozen luguber en smakelijk tegelijk. Het oog en het verstand zeggen nee, de neus en de mond zeggen ja.

Is dat wat de kunstenaar wil aantonen? Dat de mens geregeerd wordt door oncontroleerbare impulsen en instincten? Shanabrook: "Onze wetenschappelijke en zogenaamde geciviliseerde samenleving waarin alle geordend is, heeft nooit geheel kunnen verhullen wat eronder ligt: chaos. De chaos afdekken is zinloos. We kunnen de chaos beter proberen te begrijpen door verbindingen te leggen. Door een verbinding te leggen tussen de lichaamstemperatuur en de temperatuur van chocolade, of door associaties te maken met religieuze praktijken en biologische rangordes worden versperringen weggenomen."

Wat de westerse mens tijdens zijn voortschrijdende civilisatieproces verloren heeft is een verbondenheid met de doden. Shanabrook: "Chocolade is méér dan voedsel, het is totaal onnodig voedsel; onnodig, maar begeerlijk. Iets afschrikwekkends wordt erdoor getransformeerd in iets vredigs en begeerlijks."

Shanabrook zegt te beseffen dat hij met zijn morgue chocolates op een dunne draad balanceert en dat menigeen zal vinden dat hij een grens heeft overschreden. De vraag of een overledene op deze manier gebruikt mag worden voor het scheppen van kunst is snel gesteld. Shanabrook: "De overweging vooraf was zwaar. Maar dat wat ik zeggen wilde, kon alleen op deze manier overgebracht worden. Het is inderdaad grensoverschrijdend, maar in de zin van uitreiken boven een taboe."

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

"Ik had het idee dat ik meer gevoel toonde voor de doden dan de dokters en de werknemers die er rondliepen. Die zien de lichamen al snel als objecten"

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Tijdens zijn werkzaamheden in het mortuarium heeft hij de doden met alle respect behandeld, zegt hij. "Ik maakte ze na afloop schoon en deed dat heel voorzichtig. Ik had het idee dat ik meer gevoel toonde voor de doden dan de dokters en de werknemers die er rondliepen. Die zien de lichamen al snel als objecten. Maar misschien kan dat ook niet anders als je er dagelijks mee te maken hebt."

Wellicht zal menigeen respect voor de doden op een andere manier uitleggen. Maar, zo lijkt Shanabrook ons voor te houden, is ‘respect` in sommige gevallen niet een ander woord voor angst? Angst voor de dood en het dode lichaam in het bijzonder? In hoeverre wordt respect als excuus gebruikt om de doden niet aan te hoeven raken? Is en grote afstand tussen de doden en de levenden er niet het gevolg van? Zowel fysiek als psychologisch. Spreekt er een respect voor de doden uit als wij hen naar mortuaria laten afvoeren en aan volkomen vreemde handen overlaten?

Uiteraard is Shanabrook zelf ook niet onaangetast door de taboes van onze cultuur. "Alleen omdat ik een heel duidelijk doel voor ogen had kon ik het mortuarium betreden en aan de slag gaan. Het is iets anders als je er zo naar binnen loopt en een beetje rond gaat kijken."

In Rusland werkte Shanabrook in het mortuarium voor ongeïdentificeerden in Moskou. Hier komen vooral zwervers terecht, die dood gevonden zijn op straat en geen enkel papier bij zich hebben waarmee ze geïdentificeerd kunnen worden. Soms ligt een lichaam weken in het lijkenhuis in de hoop dat het door iemand herkend zal worden die dan de begrafeniskosten voor zijn rekening kan nemen. In Amerika, waar het aanmerkelijk moeilijker was toestemming te verkrijgen een mortuarium te betreden, was het opmerkelijk hoeveel lichamen de sporen van een gewelddaad vertoonden. Het mortuarium als spiegelbeeld van de maatschappij.

Hevige reacties op de mortuariumwerken zijn tot nu toe uitgebleven. In Amerika, waar de morgue chocolates tentoongesteld zijn in musea, had het publiek vaak niet eens door dat het om afdrukken van overledenen ging. Shanabrook: "Veel mensen ontging totaal waar ze naar keken. De chocolade is zo overtuigend chocolade, dat men de connectie met lichaamsdelen niet kon maken."

In mei 1994 toonde Shanabrook zijn morgue chocolates in Moskou, in het kader van de openluchttentoonstelling Exchange. Vijftien Nederlandse en vijftien Russische kunstenaars plaatsten een kunstwerk op een zelf uitgekozen plek in Moskou. Shanabrook had een kiosk in bezit genomen waar hij zijn dozen chocolade had opgestapeld en uitgestald. Op de kiosk had hij in grote Russische letters het woord ‘ongeïdentificeerd` geschreven. De Moskovieten reageerden nieuwsgierig, maar ondoorgrondelijk.

De morgue chocolates zijn gewoon eetbaar. De chocolade is van goede kwaliteit en wordt door Shanabrook zelf gemaakt. Hij heeft enige tijd in een chocoladefabriek gewerkt en zo het procédé geleerd. Het komt echter maar zelden voor dat zijn kunst ook werkelijk geconsumeerd wordt. De, vooral Amerikaaanse, kopers zullen het duur aangeschafte kunstwerk niet zo snel op die manier in waarde laten dalen. In Moskou was het plan van Shanabrook de chocolade ter consumptie uit te delen. Dit kon niet doorgaan omdat hij geen gelegenheid had de mallen te steriliseren.

In Nederland zijn de morgue chocolates nog niet tentoongesteld. Shanabrook woont en werkt in Haarlem, maar is de laatste jaren de meeste tijd in het buitenland geweest en heeft nog geen moeite gedaan zijn werken hier geëxposeerd te krijgen.

© Anja Krabben
Verschenen in Doodgewoon, # 4, lente 1995.
Tevens opgenomen in de bloemlezing Doodgewoon. Doodscultuur en uitvaartmanieren, verschenen bij Uitgeversmaatschappij Walburg Pers te Zutphen in november 2001, ISBN 90 5730 170 9.
Voor meer artikelen van Anja Krabben zie: http://www.anjakrabben.nl.