Gebruik van menselijke resten

De vakgroep Anatomie van de Groningse universiteit had een halve schedel afgestaan, om een schietproef mee te houden. De proef werd gedaan in het kader van de geruchtmakende `Leidse balpenmoord` uit 1995. Een jongeman werd er van verdacht zijn moeder te hebben vermoord door - naar zijn verklaring - met een kruisboog een balpen via een oog in haar hoofd te schieten. Het onderzoek met de halve schedel wees uit dat een pen wordt beschadigd zodra hij met hoge snelheid het hoofd binnendringt, zodat het verhaal van de verdachte niet klopte. Een spectaculaire zaak, maar hoe staat het met het gebruik van menselijke resten voor dit soort situaties?

Alleen medische doeleinden
De Wet op de lijkbezorging zegt dat een lijk moet worden bezorgd op een bij of krachtens de wet voorziene wijze. Ontleding is zo`n bij de wet voorziene wijze van lijkbezorging. Het op een andere manier dan door begraving of verbranding of ontleding of een zeemansgraf geven van een eindbestemming van een lijk is strafbaar. In de wet is uitdrukkelijk bepaald dat ontleding de wetenschap of het wetenschappelijk onderwijs behoort te dienen en dat het alleen mag als de overledene of diens nabestaanden dit uitdrukkelijk wensen. Uit de toelichting bij de wet blijkt voorts duidelijk dat met wetenschap de medische wetenschap en het onderwijs in de anatomie worden bedoeld. Ook met enige fantasie valt niet staande te houden dat onderzoek naar het schieten van balpennen in schedels de medische wetenschap of de kennis van de anatomie dient. Lijken of delen van lijken mogen in Nederland niet voor justitieel of ander niet-medisch onderzoek worden gebruikt, is de conclusie. Enige jaren geleden werd bekend dat in het buitenland lijken werden gebruikt bij testen met auto-ongevallen. Dergelijke onderzoeken zouden in Nederland niet toegelaten zijn. Het ging er bij die onderzoeken om om de plaats en mate van kneuzingen en verwondingen e.d. vast te stellen. Die informatie kan bijdragen aan een betere vormgeving van het interieur en de carrosserie van een auto, waardoor ongevallen minder erge gevolgen hebben voor de chauffeur en passagiers. Een op zich nuttig doel, maar lijken mogen er niet voor worden gebruikt met als reden dat het de (technische) wetenschap dient, want de medische wetenschap wordt er niets wijzer van.

Procedures voorkomen gebruik
Mogen lijken ooit worden gebruikt voor justitiële of andere niet-medische doeleinden? Niet, als het hele lijken of delen van lijken betreft. Die moeten immers worden bezorgd overeenkomstig de wet. Echter, bepaalde resten of overblijfselen van lijken zijn echter geen lijk in de zin van de wet meer, zodat een ander gebruik formeel niet is uitgesloten. Maar door procedures voor het omgaan met die resten vast te leggen, is het praktisch wel uitgesloten. Dat klinkt als hogere hersengymnastiek, maar een voorbeeld maakt het snel duidelijk.
Overblijfselen van resten, zoals ze bijvoorbeeld worden aangetroffen na het ruimen van een graf, zijn strikt juridisch vogelvrij. Als je ze (legaal) in handen hebt, mag je er mee doen wat je wilt. Door echter in de wet vast te leggen dat dergelijke resten na ruiming moeten worden begraven of gecremeerd, komen ze toch niet ter beschikking voor andere doeleinden. Stel dat een sekte een schedel zoekt voor religieuze activiteiten, dan zal die niet uit een geruimd graf mogen worden genomen. Op zich is het gebruik van een schedel voor semi-religieuze activiteiten echter niet strafbaar. De wet voorkomt alleen door een procedure dat een schedel `op de markt` komt. Invoer van schedels uit het buitenland is echter niet verboden.

Vernietiging menselijk afval
Een soortgelijk verhaal geldt voor de resten (weefsel, botten) die overblijven na ontleding van een lijk. Het gebruik van dergelijke resten is niet verboden, maar de vraag is: hoe kom je er aan. Er bestaan namelijk richtlijnen voor het vernietigen van dergelijk menselijk afval. Sinds 1982 bestaan ministeriële richtlijnen voor provinciale plannen inzake de verwijdering van ziekenhuisafval, waar dergelijke resten ook onder vallen. De Nationale Ziekenhuisraad heeft in 1989 een brochure "Beleid inzake (specifiek) ziekenhuisafval" uitgebracht, in overeenstemming met een eerder dat jaar verschenen circulaire van de minister van Milieubeheer. Specifiek ziekenhuisafval moet worden verbrand. Er is echter een uitzondering gemaakt voor anatomische resten. Die kunnen worden begraven of verbrand in een gewoon crematorium, ook al zijn deze resten geen lijk in de zin van de Wet op de lijkbezorging meer. Sommige anatomische instituten vragen hun donors hun wensen omtrent de wijze van vernietiging van de stoffelijke resten na ontleding kenbaar te maken.

Conclusie
Geconcludeerd kan worden dat lijken of delen van lijken nooit mogen worden gebruikt voor een ander doel dan medisch onderwijs en onderzoek. Resten van lijken mogen op zich wel voor andere doeleinden worden gebruikt. Maar regelgeving heeft er voor gezorgd dat het in Nederland niet mogelijk is om dergelijke resten van lijken legaal in handen te krijgen, tenzij zij worden geïmporteerd.
Anatomische instituten mogen delen van lijken nooit afstaan voor niet-medische doeleinden. De resten van verbruikte, geheel ontlede, lijken moeten worden vernietigd of kunnen alsnog worden begraven of verbrand.


* Mr W.G.H.M. van der Putten is verbonden aan Juridisch Adviesbureau Van der Putten te Wassenaar.